Είναι μεγάλη ετήσια χριστιανική εορτή της ανάμνησης της Βάπτισης του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή.
Η ονομασία προκύπτει από την φανέρωση των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδας που εμφανίστηκε σύμφωνα με τις σχετικές Ευαγγελικές περικοπές κατά την Βάπτιση του Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό, από τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή.
Εορτάζεται στις 6 Ιανουαρίου και είναι η τρίτη και τελευταία εορτή του Δωδεκαημέρου (εορτών των Χριστουγέννων).
Χαρούμενα, θριαμβευτικά και ελπιδοφόρα, κλείνουν το Δωδεκαήμερο, που «άνοιξε» την παραμονή των Χριστουγέννων.
Στα πρώτα χριστιανικά χρόνια η γιορτή αυτή κάλυπτε μαζί τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά.
Καθ’ όλη τη διάρκεια του τριημέρου των Φώτων (Αγιασμού, Θεοφάνεια, Αγίου Ιωάννη) γιορτάζεται και μία υπολανθάνουσα λατρεία προς το νερό. Τα νερά θεωρούνται παντού αγιασμένα. Κανείς πια δεισιδαιμονικός φόβος από τις νύχτες και τα ξωτικά του χειμώνα.
Κατά τα Θεοφάνια φανερώθηκε η τριαδικότητα του Θεού, η Αγία Τριάδα. Λέγονται όμως και «Φώτα», γιατί κατά τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, την παραμονή των Θεοφανίων βαπτίζονταν οι οπαδοί της νέας θρησκείας. Η αναζήτηση της καθάρσεως από τον άνθρωπο αντικατοπτρίζεται ακόμη και στις αρχαίες θρησκείες.
Αυτή τη μέρα ξεκινά και η αντίστροφη μέτρηση για τους καλικάντζαρους. Στις 5 Ιανουαρίου, παραμονή των Θεοφανίων, τα αερικά, τα παγανά, οι καλκάδες, οι γνωστοί σε όλους μας καλικάντζαροι, που έκαναν την εμφάνισή τους στον επάνω κόσμο με την αρχή του Δωδεκαήμερου, εγκαταλείπουν τις εγκόσμιες αταξίες τους και ξαναγυρίζουν στο αιώνιο έργο τους: Να κόψουν το δέντρο, που κρατάει τον κόσμο, ώστε να γκρεμιστεί και να χαθεί, για να εκδικηθούν τους ανθρώπους.
Το τριήμερο ξεκινά με τον εκκλησιασμό των χριστιανών το πρωί της παραμονής των Θεοφανίων. Στους Ιερούς ναούς ψάλλεται η ακολουθία των «Μεγάλων Ωρών» και κατόπιν λαμβάνει χώρα ο «Μεγάλος Αγιασμός» που την ημέρα αυτή τελείται μέσα στον ναό.
Οι πιστοί, αφού πάρουν αγιασμό και αντίδωρο, θα γυρίσουν στα σπίτια τους. Εκεί, οι νοικοκυρές θα ετοιμάσουν το νηστίσιμο φαγητό για το μεσημέρι και τα παιδιά θα ξεχυθούν στα σπίτια για να ψάλουν τα κάλαντα των Θεοφανίων:
«Σήμερα τα Φώτα κι ο φωτισμός,
η χαρά μεγάλη κι ο αγιασμός.
Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό,
κάθετ’ η κυρά μας η Παναγιά.
Όργανο βαστάει, κερί κρατεί,
και τον Αϊ-Γιάννη παρακαλεί.
Αϊ-Γιάννη αφέντη και βαπτιστή,
βάπτισε κι εμένα Θεού παιδί.
Ν’ ανεβώ επάνω στον ουρανούς,
να μαζέψω ρόδα και λίβανους».
Με την Πρωτάγιαση, ο ιερέας γυρίζει όλα τα σπίτια και με τον Σταυρό και ένα κλωνί βασιλικό «αγιάζει» ή «φωτίζει» (ραντίζει) τους χώρους των σπιτιών για να φύγει μακριά κάθε κακό. Παλαιότερα, οι λαϊκές δοξασίες συνέδεαν τον φωτισμό των σπιτιών με την εξαφάνιση των καλικάντζαρων, τους οποίους φαντάζονταν να φεύγουν περίτρομοι με την έλευση του ιερέα, κραυγάζοντας: «Φύγετε να φύγουμε κι έφτασε ο τρουλόπαπας με την αγιαστούρα του και με τη βρεχτούρα του!»
Τα έθιμα της ημέρας τελειώνουν αργά το βράδυ και τα μεσάνυχτα πιστεύεται ότι ανοίγουν οι ουρανοί. Την ώρα εκείνη, λέει η παράδοση, όποιος ευχηθεί κάτι με όλη του την καρδιά, θα πραγματοποιηθεί. Λένε ότι το αφτί του Θεού ανοίγει για όλους και μεριμνά για τις ανησυχίες και τα άγχη του κόσμου.
Η μέρα των Θεοφανίων ξεκινά με τον εκκλησιασμό των πιστών. Στους ναούς ψάλλεται, όπως και την προηγουμένη, η ακολουθία των «Μεγάλων Ωρών». Ακολούθως, ο ιερέας και οι πιστοί θα βγουν από τον ναό και θα κατευθυνθούν στο σημείο, όπου θα γίνει η «κατάδυση του Σταυρού».
Το σημείο αυτό είναι κάποιο λιμάνι, ποτάμι, πηγάδι, δεξαμενή ή απλώς μια εξέδρα στο προαύλιο της εκκλησίας πάνω στην οποία, σε ειδικό σκεύος, θα γίνει η τελετή. Οι καμπάνες σημαίνουν χαρμόσυνα και ο ιερέας ρίχνοντας τον σταυρό στο νερό ψάλλει το «Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου, Κύριε».
Λευκά περιστέρια ελευθερώνονται και πετούν στον ουρανό, ενώ, όπου υπάρχει αυτή η δυνατότητα, πέφτουν στα νερά οι «βουτηχτάδες» για να πιάσουν τον σταυρό. Το έθιμο ονομάζεται «πιάσιμο του Σταυρού» και εκείνος που θα βρει και θα πιάσει πρώτος τον σταυρό θεωρείται τυχερός και ευλογημένος.
Ανοίγουν και πάλι οι ουρανοί για να ζητήσουμε και να λάβουμε. Όμως αν δεν είμαστε ενωμένοι με τον Κύριο οι επιθυμίες μας μπορεί να είναι καταστροφικές γιατί το αληθινά αγαθό βρίσκεται στα χέρια Του. Μόνο μαζί Του μέσα από την προσευχή, την λατρεία και τη μυστηριακή ζωή μπορούμε να ζητήσουμε αυτό που πραγματικά είναι συμφέρον για την ψυχή μας.
Έτσι ανοίγεται ο μοναδικός τρόπος επικοινωνίας μαζί Του (την οποία μας την χορηγεί το Άγιο Πνεύμα) που μας δίνει όλα τα απαραίτητα εφόδια να χτίσουμε μια ζωή μοναδική και αληθινή που θα ζωοποιεί και θα πλημμυρίζει την καρδιά μας με ουράνια χαρά.
Οι ουρανός άνοιξε και σε κάθε Θεοφάνεια θυμόμαστε αυτή την ευεργεσία που μας λέει ότι είμαστε παιδιά Του και είναι ζωτική ανάγκη να συνομιλούμε με τον Θεό που με την ενσάρκωση του Χριστού έγινε Πατέρας μας. Μπορούμε να ζητούμε και να λαμβάβουμε. Είμαστε δικοί Του και γίνεται δικός μας σε κάθε Θεία Λειτουργία αρκεί μόνο να Τον θέλουμε…
Ένα απόσπασμα μας επανατοποθετεί στην σωστή σχέση μαζί Του λέγοντάς μας πως η ζωή μας είναι ένα θείο δώρο που απαιτεί μεγάλη προσωπική ευθύνη
Οι λογισμοί καθορίζουν τη ζωή μας
Η ζωή μας εξαρτάται από το είδος των λογισμών που καλλιεργούμε. Αν οι λογισμοί μας είναι ειρηνικοί και ήρεμοι, αν έχουν πραότητα και καλοσύνη, τότε έτσι είναι και η ζωή μας.
Αν η προσοχή μας είναι στραμμένη στις συνθήκες του βίου μας, τότε μας καταπίνει μια δίνη λογισμών, και δεν μπορούμε να έχουμε ούτε ειρήνη ούτε γαλήνη.
Το σημείο εκκίνησής μας είναι πάντοτε εσφαλμένο. Αντί να ξεκινούμε με τον εαυτό μας, εμείς θέλουμε πάντοτε να αλλάξουμε πρώτα τους άλλους και τελευταίους εμάς.Αν οκαθένας ξεκινούσε πρώτα με τον εαυτό του, θα είχαμε παντού τριγύρω ειρήνη!
Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος λέει ότι κανείς δεν μπορεί να βλάψει τον άνθρωπο εκείνο που δεν βλάπτει τον εαυτό του ούτε κι ο ίδιος ο διάβολος.
Βλέπετε;
Εμείς είμαστε οι αρχιτέκτονες, οι μοναδικοί αρχιτέκτονες, του μέλλοντός μας.
Γέροντας Θαδδαίος της Βιτόβνιτσα .
Σε όλη την Ελλάδα αναβιώνουν έθιμα και παραδόσεις σχετικά με τα Φώτα, καθώς γιορτάζεται όχι μόνο ο διωγμός των καλικάντζαρων αλλά και η βάφτιση του Χριστού. Ωστόσο, εκτός από τον αγιασμό των υδάτων που γίνεται σε όλη τη χώρα, κάθε περιοχή διατηρεί τα δικά της, ιδιαίτερα έθιμα.
Στην Κρήτη πιστεύουν πως τα μεσάνυχτα ακριβώς ανοίγουν οι ουρανοί και τα «δέντρα σκύβουν να προσκυνήσουν τη Χάρη του Θεού». Κυρίαρχο χαρακτηριστικό της μεγάλης αυτής εορτής είναι η εμφάνιση της τριαδικής θεότητας, η επιφάνεια.
Την παραμονή των Φώτων ο παπάς έκανε το μικρό αγιασμό. Από αυτό παίρνανε και ραντίζανε τα δέντρα του κήπου τους, τα σπαρτά τις ελιές και τα αμπέλια.
Την παραμονή νηστεύουν για να πιουν την επαύριο το μεγάλο αγιασμό. Την ημέρα αυτή της νηστείας ψήνανε τα “παλικάρια”. Βράζανε σιτάρι και το αναμειγνύανε με καρπούς από ρόγδι, σταφίδες, ζάχαρη και μυρωδικά.
Την ημέρα αυτή ταΐζανε και τα ζώα με σπόρους. Βράζανε κριθάρι, σιτάρι, κουκιά, παπούλες. Ό,τι είχε ο καθένας. Από αυτά δίνανε μια χούφτα σε κάθε ένα ζώο.
Την ημέρα των Φώτων ο παπάς έκανε το μεγάλο αγιασμό. Οι γεροντότεροι θυμούνται ότι το μεγάλο αγιασμό τον πίνανε μέσα στην εκκλησία. Δεν έκανε να τον βγάλουνε έξω, μόνο αν τον πήγαιναν σε κάποιο άρρωστο.
Το έθιμο που διατηρείται και σήμερα σε κάποια χωριά της ενδοχώρας ήταν να γυρίζει ο παπάς σε όλο το χωριό από πόρτα σε πόρτα και με το σταυρό και τον βασιλικό να αγιάζει τα σπίτια και τους πιστούς
Στη νότια Κρήτη το έθιμο της ευλογίας των κουδουνιών επικρατεί μέχρι σήμερα. Από την παραμονή των Φώτων κτηνοτρόφοι της περιοχής φέρνουν μερικά κουδούνια από το κοπάδι τους στο μοναστήρι.
Εκεί τοποθετούνται κάτω από το σημείο που θα γίνει ο Μεγάλος Αγιασμός. Παραμένουν εκεί όλη τη νύχτα και αγιάζονται ενώ ανήμερα των Φώτων οι κτηνοτρόφοι τα παίρνουν και τα κρεμούν στα ζώα του κοπαδιού τους. Οι κτηνοτρόφοι πιστεύουν ότι ο αγιασμός των κουδουνιών μεταφέρει την κάθαρση και την ευλογία στο ίδιο το κοπάδι.
Στη Λευκάδα μαζί με τον σταυρό ρίχνουν στη θάλασσα πορτοκάλια δεμένα μεταξύ τους και έτσι αγιάζονται. Μετά τα κρεμάνε στις εικόνες των εκκλησιών. Σε ένα άλλο νησί, την Ερμιόνη, οι… βουτηχτάδες πριν την ιεροτελεστία φορούν παραδοσιακά ναυτικά ρούχα και γυρνάνε από σπίτι σε σπίτι για να φέρουν καλή τύχη και να δεχτούν κεράσματα και ευχές από τους κατοίκους.
Στην Καστοριά από την άλλη την ημέρα των Θεοφανείων αναβιώνουν τα Ραγκουτσάρια. Το έθιμο αυτό θέλει τους κατοίκους να φορούν τρομακτικές μάσκες για ξορκίσουν το κακό. Στη Δράμα, ένα αντίστοιχο έθιμο έχει την ονομασία Ροκατζάρια.
Σε πολλά χωριά της Χαλκιδικής την ημέρα των Φώτων, οι Φωταράδες κάνουν την εμφάνισή τους, ενώ συγκεκριμένα στον Άγιο Πρόδρομο οι Φούταροι βγαίνουν στο χωριό με τα ρόπαλά τους, χορεύουν και αντί για χρήματα για τα κάλαντα τους παίρνουν κρέας και λουκάνικα.
Στη Θεσσαλία οι κάτοικοι πηγαίνουν τα εικονίσματά τους στο ποτάμι και τα ραντίζουν με τoν σταυρό που έχει αγιαστεί, ενώ στα Δωδεκάνησα οι βουτηχτάδες κρατούν την ανάσα όσο περισσότερο μπορούν για να ξορκίσουν το κακό και να έχουν τύχη για τη χρονιά που ξεκίνησε.
Ειδικά η Μακεδονία είναι τόσο πλούσια σε έθιμα, που σχεδόν κάθε περιοχή της έχει ξεχωριστό τρόπο εορτασμού των Θεοφανείων. Μπαμπούγερα, Αράπηδες και Φωταράδες είναι μερικά μόνο από τα έθιμα που τηρούνται στη βόρεια Ελλάδα κι έχουν τις ρίζες τους στη διονυσιακή λατρεία.
Φωταράδες: Σύμφωνα με αυτό το έθιμο ένας άνδρας, ο «βασιλιάς» ο οποίος φοράει το ταλαγάνι και είναι φορτωμένος με κουδούνια, ανοίγει το χορό ακολουθούμενος από τους φωταράδες που κρατούν ξύλινα σπαθιά για να χτυπήσουν οποιονδήποτε προσπαθήσει να πάρει το λουκάνικο που στήνεται στη μέση του χωριού. Το συγκεκριμένο έθιμο αναβιώνει σε κάποια χωριά της Χαλκιδικής.
Καμήλα: Στην Γαλάτιστα Χαλκιδικής για να γιορτάσουν τον αγιασμό των υδάτων στολίζουν μια καμήλα. Έξι άνδρες μπαίνουν κάτω από το ομοίωμα της καμήλας και βαδίζουν ρυθμικά- ή χορεύουν- κουνώντας κουδούνια και τραγουδώντας.
Το συγκεκριμένο έθιμο έχει ξεκινήσει από ένα πραγματικό περιστατικό, την απαγωγή μιας κοπέλας στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο αγαπημένος της για να την πάρει πίσω έστησε για αντιπερισπασμό ένα γλέντι και έφτιαξε ένα ομοίωμα καμήλας, κάτω από το οποίο κρύφτηκε ο ίδιος και οι φίλοι του, μπήκαν στο σπίτι των απαγωγέων και πήραν πίσω την κοπέλα.
Αράπηδες: Οι αράπηδες είναι ένα έθιμο που αναβιώνει σε χωριά της Καβάλας και της Δράμας. Σύμφωνα με την παράδοση, οι αράπηδες ήταν άνδρες που πολέμησαν στο πλευρό του Μεγαλέξανδρου και με τους αλαλαγμούς τους κατάφεραν να διώξουν του ελέφαντες των Ινδών αντιπάλων. Ακολουθώντας αυτή την παράδοση, οι σύγχρονοι αράπηδες ντύνονται με προβιές και ζώνονται κουδούνια και διώχνουν τους καλικάτζαρους και τα κακά πνεύματα από το χωριό, με τον ίδιο τρόπο που οι πρόγονοι τους έδιωξαν τους ελέφαντες.
Μπαμπούγερα: Τα μπαμπόυγερα είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα έθιμα κάποιων χωριών της Δράμας. Το έθιμο ξεκινά από την παραμονή των Φώτων, όταν οι γυναίκες παίρνουν στάχτη και τη σκορπίζουν με το δεξί χέρι γύρω από το σπίτι προφέροντας ξορκιστικές λέξεις για να φύγουν τα «καλακάντζουρα». Ανήμερα τα Φώτα και μετά τον αγιασμό των υδάτων, τα μπαμπούγερα συγκεντρώνονται έξω από την εκκλησία, φορώντας προβιές ζώων και κρατώντας ένα σακούλι-θεωρητικά- γεμάτο με στάχτη για να χτυπούν όσους συναντούν και να φοβερίζουν τα «καλακάντζουρα».
Ραγκουτσάρια: Στην Καστοριά ανήμερα των Θεοφανίων αναβιώνουν τα ραγκουτσάρια. Οι κάτοικοι μεταμφιέζονται και φορούν απαραιτήτως μάσκες που έχουν συμβολικό χαρακτήρα, αφού η όψη τους είναι τρομακτική αποσκοπώντας στο να ξορκίσουν το κακό από την πόλη.
Οι μασκαράδες έχουν τη συνήθεια να ζητιανεύουν από τον κόσμο την ανταμοιβή τους, επειδή διώχνουν τα κακά πνεύματα. Το ίδιο έθιμο αναβιώνει και σε χωριά της Δράμας με το όνομα ροκατζάρια. Οι κάτοικοι φορούν τρομακτικές μάσκες και κάνοντας εκκωφαντικούς θορύβους με τα κουδούνια που φέρουν περιφέρονται στους δρόμους.
